ANKARA'DA OYNANAN KÖÇÜRME OYUNU

ANKARA'DA OYNANAN KÖÇÜRME OYUNU / KÖÇÜRME (MANGALA, MANKALA) PLAY İN ANKARA 

Arslan Küçükyıldız

Özet

Ankara, halkbilim açısından çok zengin olmasına rağmen geleneksel çocuk oyunları açısından henüz yeterince değerlendirilememiş bir bölgedir. Çocuk oyunlarımızın içinde oynanan ve satranç kadar önemli bir oyun olduğu belirtilen Kuyu, Eme, Emen, Melle, Hane, On Sekiz Taş oyunu gibi adlarla bilinen zekâ oyunumuz Ankara civarında da oynandığı halde unutulmaya yüz tutmuş bir çocuk oyunudur. Yetişkinler tarafından da oynanmaktadır. Ankara’da da nadiren rastlanmıştır. Oyuna yeterince ilgi gösterilirse yeniden canlandırılması mümkündür. Bildiride oyun hakkında bilgi verilecek, Türklerde çocuk eğitiminde kullanılan ve Avrupa'da okullarda matematik ve coğrafya derslerine yardımcı ders olarak okutulan bu oyunun Ankara'daki durumu değerlendirilecektir.

Ankara is a very rich area in terms of folklore but it is not evaluated sufficiently  for  traditional children's games . There are some intelligence games, sourced from Mangala, as important as chess, named as Kuyu, Eme, Emen, Melle, Hane, On Sekiz Taş which are almost forgotten  although they used to be played around Ankara. They were widely played by elders also. Reviving these games is possible with a special focus. In this paper we try to summarize Mangala which is also used in children education in Turkey and used as a supporter tool in Maths and Geography lessons in Europe

Anahtar Kelimeler: Köçürme, Mangala, Mankala

ANKARA'DA OYNANAN KÖÇÜRME OYUNU / KÖÇÜRME (MANGALA, MANKALA) PLAY İN ANKARA

Ankara, Türkiye Cumhuriyetinin kurulduğu şehirdir. Cumhuriyetimizin maddi ve manevi zenginliği, kurulduğu bölgedeki Osmanlı, Selçuklu ve önceki Türk devlet ve yönetimlerinin bakiyesi olması ve başta bu bölge halkı olmak üzere Türk Milletinin verdiği destekle oluşmuştur. Başkent Ankara’yı besleyen en önemli kaynak bölgelerin başında da beylik merkezleri olan Beypazarı, Ayaş, Kızılcahamam ve Kazan gibi yerleşim yerleri gelmektedir. Ankara, yeni bir yönetime başkent olabilmişse bunu, hiç şüphe yok ki bölgedeki Türk varlığının bütün güçleriyle yeni yönetimi desteklemesine borçludur. Ancak Balkan Felaketi ve Yemen, Kafkasya, Çanakkale, Kurtuluş Savaşları gibi milletin vermek zorunda kaldığı mücadele bazı manevi varlıkların gelecek nesillere aktarılmasında kesintiler doğurmuştur. Türk Milleti, bu hengâmede Çocuk Oyunlarına da yeterince ilgi gösterememiş, ihmal etmiştir. Makalemizde bu ihmal neticesinde unutulan “Köçürme”[1] oyununun Ankara’daki durumundan söz edeceğiz.

Öncelikle Köçürme Oyunu nedir, nasıl bir zekâ oyunudur, nasıl oynanır, çeşitleri nedir? Sorularına kısaca cevap vermek gerekir. Oyun, Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lügat’it Türk’de sözünü ettiği Satranç’a benzeyen, satrancın atası olan zekâ oyunlarımızdan Köçürme Oyunu (Göçürme Oyunu) binlerce yıllık bir Türk Zekâ Oyunu’dur. Oyunun 4000 yıllık bir taşı Kazakistan’da Dastarbaşı’nda bulunmuştur. Türklerden Araplara Mangala adıyla, oradan da dünyaya Mangala, Mankala, Mancala adıyla dağılmıştır. Bütün unutulmuşluğuna rağmen dünyadaki en zengin Köçürme oyun çeşitliliği Türkiye’de ve Türk Dünyası’ndadır. Belli sayıdaki karşılıklı küçük kuyulara, belli sayıdaki taşların birer birer sırayla göçürülmesi, dağıtılmasıyla oynanan ve eldeki son taşların bırakıldığı kuyudaki konumuyla rakibe üstünlük kazanılan bir oyundur. Kuyulardan taş göçürme, aktarma oyunları da denilebilecek Köçürme Oyunu çok geniş bir oyun ailesidir. Yüzlerce değişik adla ve onlarca kuralla oynanan çeşitleri vardır.

Dünyanın 17. yüzyılda Türklerden öğrendiği, bizim uzun süre unutulmaya terk ettiğimiz, son yıllarda ülkemizde yeniden hatırlanmaya başlayan Köçürme Oyunları, sadece zaman geçirmek isteyen çobanların değil, her yaş ve seviyeden insanın zevkle oynadığı bir zekâ oyunudur. Geleneksel kuyu ve taş oyunlarımızdan farkı, yine kuyu ve taşlarla ama hesaba dayalı olarak oynanan bir zekâ oyunu olmasıdır. Satranç gibi hesap ve mantığa dayalı yüksek seviyede bir zekâ oyunu olması dolayısıyla diğer zekâ oyunlarından ayrılır. Temini çok kolay olan oyun malzemeleriyle, her mevsim kapalı veya açık mekânlarda; kışın evde bir tabla veya kâğıt üzerinde, yazın kırda kuyularla ve taşlarla oynanabilecek; kız-erkek her yaştaki çocuğun ve büyüklerin, birlikte veya ayrı ayrı oynadığı, çeşitli seviyelere hitap eden bir oyundur. Bir oyun tahtası veya çizimi üzerinde veya yerde açılan küçük kuyularda taş, tohum, fasulye, mısır vb. taneleriyle oynanır. Genellikle iki kişi ile oynanır ama daha çok kişiyle, toplulukla da oynanabilen türleri vardır.

Türk Çocuk Oyunları’nın bir kısmı oynayanları daha zor soyut zekâ oyunlarına hazırlar. Bir kısmı da, bir oyun tahtası veya çizimi üzerinde oynanan ve doğrudan soyut zekâya hitap eden oyunlardır. Üç Taş, Dört Taş, Dokuz Taş, Oniki Taş, Onaltı Taş, Kurt Koyun, Köçürme Oyunu çocuklarımızı en gelişmiş zekâ oyunumuz olan Satranç’a hazırlayan oyunlardandır. Türkler, geliştirdikleri oyunlardan edindikleri tecrübelerle yeni oyunlar bulmuşlar, dünyanın en gelişmiş zekâ oyunu olan Satrancı icat etmişlerdir.

Dünyanın oynadığı büyük zekâ oyunlarının çoğunda da Türklerin damgası vardır. Zekâ oyunlarına önem veren milletimiz, satrancı çok seven Babür, Timur, Yavuz ve Atatürk gibi cihangir dahiler, Ali Şir Nevai gibi şairler yetiştirmiştir. Bunlardan Emir Timur, mevcut satranç tahtası düzenini ve oyuncularını beğenmeyip, kendi zekâ seviyesine uygun, üç sıra oyunculu, on+bir kareli bir satranç tahtası ve satranç türü icat etmiştir. Timur Satrancı, halen internette büyük merak konusu olmaya devam etmektedir. Satranç, zekâ ve derin düşünce oyunlarının hakanı ise, Köçürme da veziridir diyebiliriz. Bu oyunun olabildiğince derinlemesine açıklanması, diğer oyunlarımızın kavranmasını da kolaylaştıracaktır.

Oyundaki kuyu ve taş sayısı, kurallar, ülke ve yörelere göre değişmektedir. Birbirine küçük farklarla benzeyen bu oyunların oluşturduğu oyun ailesine genel ad olarak Dünyada Mangala, Mankala veya Mancala denilmektedir ve bu ad belirttiğimiz gibi Türklerden öğrenilmiştir. Oyunun Türklerdeki bilinen en eski adı Köçürme idi. Köçürme(Göçürme), dupduru bir Türkçe addır. Tarihi edebi metinlerimizde Köçürme adı geçmekte ve göçürme, göç ettirme, aktarma anlamında kullanılmaktadır. Dünyanın en eski ansiklopedik sözlüklerinden biri olan Divan-ı Lügat’it Türk’de bir oyun adı olarak karşımıza çıkmaktadır.[2] Oyun için Kaşgarlı Mahmut: "Ondört adı dahi verilen bir oyun. Yerde kale gibi dört çizgi çizilir, sonra ona on kapı yapılır. Fındık ve fındığa benzer şeylerle bu kapılar üzerinde oyun oynanır." demektedir. 1690’larda Osmanlı ülkesini gezen seyyahlar, oyunu Arapların yaşadıkları yerlerde görüp aktardıkları için[3] oyunun kaynağı olarak gösterilen Araplar ise oyunu Türklerden öğrenmişti; Köçürme adının Arapçasını kullanıyorlardı. Oyunun, Göçürme adıyla, Ankara Kazan ilçesi Uçarı Köyü’nde Kaşkarlı Mahmut’un Divanında bahsedildiği gibi oynandığını tespit ettik. Bildiğiniz gibi k-g dönüşmesi ile Köçürme Göçürme aynı anlamdadır. Köçürme adı Göçek, Göç, Göçme, Göçmec, Göçmeci Emen, Göçmecik, Göçme Yalak, Göçtüm Göç, Göçük, Göçün… şeklinde değişime uğramış, oyunun gelişimiyle zaman içinde yerini diğer adlara bırakmıştır.

Biz 1993 yılından beri yaptığımız çalışmalar neticesinde bu oyunun Türk dünyasında ve Türkiye’de 223 adla, oyunlara göre değişen 150’den fazla kuralla, farklı taş ve kuyu sayısı ile oynandığını tespit ettik. Daha önce yapılan derlemelere ilave olarak 191 kişiden 116 oyun derledik. Önceki derlenmiş oyunlardan ve kendi derlemelerimiz olan 169 oyundan Köçürme oyunlarındaki kural zenginliğini ortaya çıkardık. Köçürme oyununun türlerini ve kurallarını tespit ettik: [4]

KÖÇÜRME OYUNU TÜRLERİ

            Türk Dünyasında yüzlerce değişik Köçürme oyunu oynanmaktadır. Bu oyunları kabaca bir tasnife tabi tutmak gerekirse bir sınıflama mümkündür; Köçürme Oyunları aşağıdaki temel özelliklere göre çeşitlenmektedir:

1.      KUYU SAYISINA GÖRE (2-Sınırsız): 2 kuyu ile oynanan oyunlar olduğu gibi sınırsız kuyu sayısı ile oynanan oyunlar da vardır.

2.      TAŞ SAYISINA GÖRE (3-Sınırsız): 3 taşla oynanan oyunlar olduğu gibi sınırsız taşla da oynanan oyunlar vardır.

3.      OYUNCU SAYISINA GÖRE (2-Sınırsız): 2 kişi ile oynanan oyunlar olduğu gibi sınırsız oyuncu ile de oynanan oyunlar vardır.

4.      TAŞ ALMA KURALLARINA GÖRE (1-Sınırsız): 1 kuralla oynanan oyunlar olduğu gibi iki veya sınırsız kuralla oynanan oyunlar da vardır. Ayrıca oyuncular kuralları geliştirip değiştirebilirler.

5.      BAŞLAMA ve OYNAMA YÖNÜ (Sağ / Sol; Saatin Tersi-Saat Yönü ve Her Yön): Saatin tersi yönüne, sağa doğru oynanan oyunlar olduğu gibi saat yönünde, sola doğru oynanmaya başlayan, oynanmaya devam edilen oyunlar ve oyun içinde oyuncuların istediği yöne oynayabildiği oyunlar vardır.

6. İLK KUYUYA TAŞ BIRAKMA / BIRAKMAMA: Bazı oyunlarda her oyuncu, oyun sırası kendisine geldiğinde, taşları aldığı ilk kuyuya bir taş bırakmaz; bazı oyunlarda ilk kuyuya bir taş bırakır. Bazı oyunlarda ilk elde bir taş bırakılır, sonraki el değişmelerinde bırakılmaz.

7.      BAŞLAMA KUYUSU (İlk Kuyu / Son Kuyu): Bazı oyunlarda oyuncuların oyuna başlama kuyuları; kapıları bulunmaktadır. İlk kuyu, son kuyu gibi. O kuyu dışındaki kuyulardan oyuna başlanamaz. Bazılarında ise istediği kuyudan başlanır.

8.      SIRA SAYISINA GÖRE (1-Sınırsız): Bazı oyunlar tek sıralıdır. Bazı oyunlar iki sıralıdır. Bazı oyunlar da daha çok sıralıdır.

9.     ÖZEL KURALLARA GÖRE:  Bazı oyunlarda şaşırtıcı özel kurallar bulunur ve oyun bu kurallara göre oynanır.         

KÖÇÜRME OYUNU KURALLARI

Oyunları bu şekilde özet halinde sınıflandırdıktan sonra tespit edebildiğimiz oyun çeşitlerinden çıkardığımız oyun kurallarına göz atalım. Kuralların açıklamasını sade bir şekilde yapmaya gayret ettik ve her kural için bir oyun adı vermekle yetindik. Aşağıdaki temel kuralların da kendi içinde çeşitlendiği görülmektedir. Makalenin hacmi açısından bunlara yer verilememiştir:

1.    BOŞ KUYU: Son taşın boş bir kuyuya düşmesiyle oluşan durumlara göre taş kazanılması esasıdır.

2.    TEK YAPMA: Son taşın düştüğü kuyudaki taşların sayısını tek sayılı yapma  (Göçmecik) Bu tek sayı 3, 5, 7, 9 olabilir. (Fotik Taşı)

3.  ÇİFT YAPMA: Son taşın düştüğü kuyudaki taşların sayısını çift sayılı yapma.

4.  SAYI TAMAMLAMA: Son kuyuda belli bir sayıyı tamamlama. Son taşın konulduğu kuyuda belirli sayıda taş olunca (3, 4, 5 ) taş alma. (Türetilmiş Mangala, Ev Göçmeni vd.)

5.  GEÇERKEN ALMA: Dağıtma sırasında (dağıtma sonlanmadan) kendi tarafındaki bir kuyuda taş sayısı belli bir sayıyı bulunca taş alma. Son taş öncesinde de, dağıtım sırasında taşlar belli bir sayıya (3, 4) ulaşınca (son kuyudan önceki kuyulardaki) kuyu hangi oyuncuya aitse onun taşlarını alma. (Ev Göçmeni, Guyu)

6.  KAZANA TAŞ BIRAKMA: Dağıtma sırasında, kendi kuyularına taşları dağıttıktan sonra artan taşları rakibin tarafına dağıtmaya geçmeden kendi kazanına, hazinesine de taş bırakma suretiyle taş alma. (Türetilmiş Mangala, Hane, Kuyular)

7.  SIRALI: Oyunda 1. Elde çiftleme, 2. Elde üçleme, 3. Elde dörtleme yapılarak taş alınabilir: (Guytucuk)

8.  YANLIŞ HAZİNE / YANLIŞ KUYU: Yanlışlıkla rakip oyuncunun hazinesine veya özel kuyusuna taş bıraktığında cezalanma; rakip hanesine yanlışlıkla taş bırakıldığında taşın rakibin olmasıyla taş alma. (Kuy Taşı).

9.  KAZANA DÜŞEN SON TAŞ: Bazı oyunlarda Kazan’a eldeki son taş bırakıldığında, hamle hakkı devam eder.

10. İLK KUYUYA TAŞ BIRAKMAYI UNUTMA: Rakip ilk çıktığı kuyuya taş bırakmayı unuttuğunda 1 taş alınması. (Göçmecik, Kuy Taşı 2)  

11. YANLIŞ HAZİNE / YANLIŞ KUYU: Yanlışlıkla rakip oyuncunun hazinesine veya özel kuyusuna taş bıraktığında cezalanma; rakip hanesine yanlışlıkla taş bırakıldığında taşın rakibin olmasıyla taş alma. (Kuy Taşı)

12. KALE: Kale kuralıyla kuyu kapamalarda kuyuya düşen her taşın sahibinin olmasıyla, kaleleri zapt etme yoluyla taş alma; Son taşın düştüğü kuyudaki taş sayısını belli bir sayıya ulaştırma durumunda (3, 4, 5) o kuyu rakibin kalesi olur ve o kuyuya bırakılan her taş rakibin olur.

11. BİTEN ÇUKUR: Taşların dağıtılması sırasında son taşın düştüğü kuyudaki taşları alma. (El Taşı, Göçtüm Göç)

12.  YIĞMA:  Taşları kendi tarafında toparlama, yığma; Bütün taşların bir kuyuya toplanması (Ev Göçmeni’nin bir çeşidi) Bazı oyunlarda taşlar seçilen kuyuda toplanmaya çalışılır. (Guycuk)

13.  OYUN BİTİRME HAMLESİ: Bir oyunda rakibin kuyularındaki taşlar çift yapılarak veya arkasındaki kuyuları da çift yaparak bir anda alınırsa oyuncu yenilir, oyun yeniden başlar. (Göçün)

KÖÇÜRME OYUNLARINDA ÇEŞİT ZENGİNLİĞİ

Görüldüğü gibi oyunlarda ve kurallarda çok zengin bir çeşitlilik söz konusudur. Bu çeşitliliğin iki temel sebebi vardır: İlki, Türk Zekâ Oyunları’nın en önemli özelliği, oyunların, hatta her bir oyunun, çok sıradan bir düzeyden, çok karmaşık bir düzeye doğru çeşitlenmesi, zorlaşması, zenginleşmesidir. Bu da Türklerin meseleleri kolayca çözüveren zekâsını açıklamaktadır; çok küçük yaşlarda büyüklerinin oynadığı zekâ oyunlarıyla tanışan Türk çocukları, onlardan bu oyunların kendi seviye, yaş ve ilgi alanlarına göre olan çeşitlerini öğrenirler. Kendileri de bir oyunun, sıkıldıklarında daha karışık olanını icat ederler. Tesadüfler ve imkânsızlıkların da bunda rolü vardır. Oyunların, en küçük yaşlara hitap edeninde bile farklı bir oynayış şekli bulunmaktadır. Oyunlar, ya oyun tahtasındaki kuyu sayıları, ya oynanan taşların sayısı azaltılıp çoğaltılmak suretiyle veya kuralları az çok değiştirilerek, her seviyeye göre, fazlasıyla çeşitlendirilmiştir. İkincisi de Türk topluluklarının, Oğuz boylarının göç yolları ve yerleşimiyle, Türk iskân siyasetiyle ilgisidir. Türk boyları bugünkü Türkiye’ye yerleştirilirken her yöreye belli boylar yerleştirilmemiş, boylar parçalanmış ve farklı bölgelere yan yana yerleştirilmiştir. Anca bu iskân siyasetinin yürütülmediği, yürütülemediği yerler de olmuştur. Bunlar genellikle Anadolu beyliklerinin idare ettikleri bölgelerdir. Bu yüzden her bölgede oyunun birbirinden çok farklı şekillerine rastlanabilmektedir. Tespitlerimize göre belli Türk boyları birbirine yakın kurallarla kuyu ve taş sayısıyla Köçürme oynamaktadır. Birbiriyle ilişkileri az bazı boylar diğerlerinden daha değişik Köçürme oyunları oynamaktadır. Karadeniz Bölgesindeki Türk boyları genellikle 3’er kuyu ve 6’şar taşla oyun oynarken (Foduk vs.) İç Anadolu’da 6’şar kuyu ve değişen taş sayılarıyla (Amen vs.) oyun oynanmaktadır. Yine Güneydoğu’da 7’şer kuyu ile (Mangala) oynanmaktadır. Ankara da genellikle Oğuz boylarının iskân siyasetiyle dikkatli bir şekilde yerleştirildiği bir bölgedir. Kayı, Kınık, Peçenek vb. boyların birçoğuna rastlanabilmektedir. Ankara’nın çeşitli ilçelerinde oyunun küçük bazı farklılıklarla oynandığını tespit ettik. Son dönemde Kırım, Bulgaristan göçmenlerinin yerleştirildiği Polatlı gibi ilçelerde de daha başka göçürme oyunları oynanmaktadır.

ANKARA’DA OYNANAN KÖÇÜRME OYUNLARI

Yaptığımız derleme çalışması tamamen gönüllülük esasıyla, kendi imkânlarımızla ve yirmi yılı aşan bir sürede gerçekleşti. Ne yazık ki Ankara ve çevresinde bizden önce tespit edilmiş Köçürme oyunu yoktu. Rastlayabildiğimiz bazı kaynak kişiler oyunu hatırlıyor ama nasıl oynandığını bilmiyorlardı. Derleyebildiğim oyunları sizlere sunarken bir dileğimi de ifade etmek istiyorum; Oyun, Kızılcahamam, Çamlıdere, Güdül, Beypazarı, Nallıhan, Ayaş, Sincan, Çubuk, Elmadağ, Bâlâ, Şereflikoçhisar, Haymana, Polatlı, Kalecik ve Kazan’da derlenmek üzere gönüllülerini bekliyor. Genç halkbilimciler, öğretmenler, imamlar, öğrenciler… bu oyunun, başta bu bilgi şöleninin yapıldığı Kazan bölgesi olmak üzere Ankara’nın her yerinde derlemesini yapmalı, arşivimize bu olağanüstü güzel, zevkli zekâ oyunumuzun unutulmuş ve halen yaşayan örneklerini kazandırmalıdır. Bu milli bir görevdir.

HANE[5][6]

ANKARA / ÇUBUK / AĞILCIK

6’şar kuyu x 5’er taş x 2 kişi

BOŞ KUYU

Taş tutma ve bilme ile oyuna kimin başlayacağı belirlenir. Oyun sayısı oyuncular tarafından önceden kararlaştırılır. Başlayacak oyuncu istediği herhangi bir kuyudan taşları alıp dağıtmaya başlar. Son taşı koyduğu yerde taş varsa alıp dağıtmaya devam eder. Son taş oyuncunun boş kuyusuna geldiğinde karşısındaki kuyudaki taşları alıp hazinesine koyar. Rakibin taşları bitene kadar oyun devam eder.

GÖÇÜRME[7]

ANKARA / KAZAN / UÇARI

6’şar kuyu x 5’er taş x 2 kişi

BOŞ KUYU

Oyunu köydeki yaşlılarımızdan görüp öğrenmiştim. Şimdi pek bilen kalmadı. Köyümüz bin yıllık bir Türk köyüdür. Köy mezarlığımızda dikili taş şeklindeki mezar taşları bulunmaktadır. Oyun yere karşılıklı 6’şar çukur kazılarak veya bir kare çizilip içi, karşılıklı 6’şardan 12 hücreye bölünerek; içlerine de 5’er taş konarak oynanıyor. Oyunculardan biri küçükse önce onun oyuna başlaması adettendir. Misafirse önce misafir oyuna başlar. İkisi de köyden ise yaş mı kuru mu yaparak, çöp çekerek oyuna başlayacak kişi belirlenir.

Oyuna başlayan oyuncu kendi kuyularından birindeki taşları alarak yanındaki kuyudan itibaren birer birer dağıtır. Dağıtma işlemini kendi kuyuları bittiğinde karşısındakinin kuyularına doğru devam ettirir. Elindeki taşı bıraktığı son kuyudaki taşları alarak dağıtmaya devam eder. Son taşı boş bir kuyuya denk gelene kadar dağıtmayı sürdürür. Boş kuyuya son taşını bırakmışsa o kuyunun karşısındaki kuyuda ne kadar taş varsa o taşları alır, kendi hazine kuyusuna koyar. Sıra karşısındaki oyuncuya geçer. O da aynı şekilde kendi tarafındaki kuyulardan birinden aldığı taşları, hemen yanındaki kuyudan başlayarak dağıtır. Son taşı boş bir kuyuya gelene kadar dağıtma işlemini sürdürür. Oyun bu şekilde oynanır. İlk elin sonunda kimin taşı daha fazla ise oyunun elini o kazanır. İkinci ele de o başlar. Elindeki taşı fazla olan oyuncu karşısındaki oyuncuya ödünç taş verir. Fazla taş sayısı 5 ise onun bir kuyusunu kapatır. Bu şekilde bütün kuyuları kapanana kadar oyun devam eder. Yahut da oyunun başında kararlaştırılan el sayısınca oyun oynanır. En fazla eli kazanan oyuncu karşısındakini üter, oyunun galibi olur. Küçük de olsa yenilene tatlı cezalar verilir. Sırtına binilir veya eşek gibi anırması söylenir vb. Oyunu büyüklerin de oynadığını gördüm. Ancak onların oyunları biraz daha karışıktı. Son taşları ile bir kuyudaki taşları üç yapınca o kuyuya düşen taşlar üç yapanın oluyordu, o kuyuya renkli bir taş bırakıyorlardı, çift yapınca da taş alıyorlardı. Bunları az çok hatırlıyorum ama ben küçüktüm, büyüklerin oyunundan oynamadım.

KUZU[8]

BULGARİSTAN / ESKİCUMA

3’er kuyu x 6’şar taş x 2 kişi

İLK KUYU İLK TAŞ

Bulgaristan Türkleri arasında yaygın bir oyundur. Şumnu Eski Cuma nahiyesi Kabda köyünde kız erkek 10 yaşına kadar bu oyunu oynardık. Oyuna başlayacak kişi belirlenir. Oyuncu taşları saatin tersi yönünde dağıtmaya başlar. İlk taşı ilk kuyuya (taşları aldığı kuyuya) bırakır. Kimin tarafında önce kuyu boşalırsa o kaybeder. Kaybetmeye “yıkıldı” denir.[9]

Eski Cuma Muratlar Köyü’nde de baharda sokakta kuyu kazarak, evlerde fasulyeyle oynarlarmış. [10]

MANGAL OYUNU[11]

ANKARA / BALÂ

7’şer kuyu x 7’şer taş x 2 kişi

ÇİFT YAPMA (2, 4 ) (ÇİFT ÖNCESİ ÇİFTLER)

Oyun, yazarın ifadesine göre Ankara’nın bir köyünde oynanan, geleneksel bir Köçürme oyunumuzun bir Türk bilim adamı tarafından, yabancı bir firmanın maddi desteği ile ve yine onun kullanabileceği şekilde ticarileştirilmesi çalışmasıdır. Birçok oyunumuzun yabancılarca alınıp, adının değiştirilerek, daha estetik hale getirildiğini ve piyasaya sürüldüğünü görüyoruz. Elimizden alınan oyunlara güzel bir örnek olan bu oyunun kuralları şöyledir:[12]

İki kişi arasında oynanır. İki sıra halinde yedişer yuva ve ortasında iki depo bulunan bir tabla üzerinde oynanır. Genelde iki el oynanır. İsteğe bağlı olarak bir hakem ve birer yardımcı katılabilir. Başlangıçta yuvaların her birinde yedişer taş bulunur. Oyuna başlayacak kişi yazı tura atılarak belirlenir.

İlk oyuncu kendi tarafında bulunan yedi yuvadan birine karar verir. Karar verdiği kuyudaki taşların tamamını, yani yedisini, eline alır. Bu taşların tamamını saat akrebi yönünde ardışık yuvalara sırasıyla birer adet koyar. Dağıtım esnasında hiçbir yuva atlanmaz. Sonra sıra ikinci oyuncuya gelir. İkinci oyuncu kendi tarafındaki yuvaların birinden tüm taşları eline alır ve bu taşları saat akrebi yönünde dier yuvalara teker teker bırakır. Şimdi sıra yine ilk oyuncuda. İlk oyuncu başlangıçta olduğu gibi kendi tarafındaki herhangi bir yuvadan tüm taşları eline alır ve bu taşları saat akrebi yönünde diğer yuvalara teker teker bırakır. Oyun bu şekilde devam eder.

Taşların dağıtımı esnasında son gelinen yuvada iki veya dört taş olursa, bu taşlar kazanılmış sayılır. Oyuncu bu taşları deposuna koyar. Tesadüfen taş dağıtımı esnasında varılan son yuvadan önceki yuvalarda da iki veya dört taş olursa ve bu yuvalar ardışık halde devam ediyorlarsa, devam ettikleri yuvaya kadar olan taşlar da kazanılmış sayılır. Oyuncu bu kazandığı taşları da deposuna koyar. Her oyuncu, her seferinde sadece kendi tarafında bulunan yuvalardan birindeki taşları dağıtabilir. Dağıtım esnasında her bir yuvaya birden fazla taş konamaz. Bir yuvadan diğerine kural dışı taş aktarılamaz. Yanlışlıkla rakibin deposuna konulan taş geri alınmaz. Bu nedenle her oyuncu kendi deposunu bilir ve kazandığı taşları kendi deposuna koyar. Yere düşürülen taşlar rakibin deposuna konulur. Kurallara uymayan oyuncu tespit edildiğinde, oyunu kaybetmiş sayılır.

Oyuncular en az iki veya dört taş kazanmadıkları sürece, yuvalarda bulunabilecek tek taşlar bir sonraki yuvaya aktarılamaz. Oyun sürecinde bir oyuncunun tarafındaki yuvalarda taş kalmayabilir. Bu durumda ikinci oyuncu karşı tarafta taş olacak şekilde hamlesini yapar. Tek hamlede bir yuvadaki taşlarla taşsız kalan oyuncunun yuvalarına kadar ulaşılamıyorsa, oyun bitmiş sayılır. Yuvalarında taş bulunan oyuncu, bu taşları deposuna koyar. Oyunun sonuna doğru oyuncular, bir türlü taş kazanamayıp birbirini kovalar duruma gelmişlerse (örneğin A7’de bir ve B7’de bir taş kalmışsa), bu durumda her oyuncu kendi tarafında bulunan taşı (duruma göre taşları-taraflarda birden fazla taş kalmışsa) deposuna koyar. A ve B tarafındaki yuvaların tamamında taş kalmadığında oyun bitmiş sayılır. Yuvalardaki tüm taşlar kazanılıp depolara konulduktan sonra her oyuncu kazandığı taşları, kendi tarafındaki yuvalara yedişer adet koyar. Sayım sonucunda taşları artan oyuncu oyunu kazanmış, taşları eksik çıkan oyuncu kaybetmiş sayılır.

İki el oynamaya karar verilmiş ve her defasında diğer bir oyuncu oyunu kazanmış ise, artan taş sayısının toplamına göre oyunu kazanan belirlenir. Artan taşların toplamı eşit olduğu durumlarda bir el daha oynanır.[13] Oyuncular oyuna başlamadan özel kurallar belirleyebilirler.

ON SEKİZ TAŞ OYUNU

KIRIM[14]                                                                                                                                                            6’şar kuyu x 3’er taş x 2 kişi                                                                                                                         BOŞ KUYU

Oyuna başlayacak oyuncu belirlenir. Oyuncu bir çukurdan eline aldığı taşları sırasıyla dağıtır. Boş bir kuyuya son tek taş düşene kadar taşları döndürmeye devam eder. Son taş boş kuyuya düşünce boş kuyuya düşen taş ile karşısındaki taş alınır. Oyun rakibe geçer. İkinci oyuncu ilk oyuncunun taşının bittiği yerden taşları alıp dağıtmaya devam eder.

İsmail Çalışkan oyunla ilgili bazı eksik bilgileri aktarmıştır:[15] “Ankara civarında Dokuz Kumalak’ın benzeri oyun vardır. On sekizer taşla iki oyuncu ile oynanıyor. Tamamını öğrenemesek de bildiğimiz kadarıyla iki oyuncu (muhtemelen altı tane) kuyulara koydukları taşları istedikleri yöne dağıtıyor, en son taşın geldiği kuyunun karşısındaki kuyudaki taşları alıyor. Bu oyunun 1908 yılında bölgeye gelen Kırım Tatarları için kurulmuş olan Sakarya (önceki adı Tırnaksız) köyünde oynanan On Sekiz Taş Oyunu ile aynı olma ihtimali yüksektir. Yöreye de Tatarlar aracılığıyla yayılmış olabilir. Yine yakın zamana kadar Tokat’ın Turhal ilçesinde Dokuz Kuyu adıyla bir oyun oynanıyordu. Aynen Dokuz Kumalak’ta olduğu gibi, karşılıklı altı kuyu açılır, her birinin içine dokuz adet taş koyulurdu. Oyunun devamı Dokuz Kumalak’ta olduğu gibiydi. Ama şimdilerde orada da pek oynanmaz olmuş.”

On Sekiz Taş oyunuyla ilgili Manisa Alaşehir Horzumlu’dan derlenen bir başka eksik anlatım da şöyledir:[16] “Oyun sahasına bir dikdörtgen çizilip on iki küçük kareye bölünür. Her karede üç taş bulunur. Karelerinde taşı tükenen çocuk, “fol dilenir” ve çevreden on sekiz tane daha taş bulup gelerek oyuna devam eder.” Bu anlatıma göre oyunun 6’şar kuyu x 3’er taş x 2 kişi ile oynandığını söylemek mümkündür. Ancak ayrıntılar tespit edilememiştir. Ayrıca oyun sahasının bu şekilde hazırlanması Divan-ı Lügat’it Türk’deki Köçürme oyununda oyun sahasının hazırlanması ile aynıdır.

SONUÇ

Köçürme oyununun Ankara Kazan’da Göçürme adıyla tespit edilmiş olmasının anlamı şudur: Bu oyun binlerce yıllık bir Türk oyunudur. Kazan’ın bir köyünde tespit edilebilmişse birçok yerde daha tespit edilebilecek demektir. Oyunun adındaki devamlılık, oyunun oyun alanında da görülmektedir. Yere kuyular kazılabildiği gibi aynen Kaşgarlı Mahmut zamanındaki gibi yere çizilen dikdörtgenin içine bölünen hücreler de çizilebilmektedir ki bu çok daha önemli bir bilgidir. Oyunun başka bölgelerimizde oynanması sırasında benzer şekilde dikdörtgen içine hücreler çizilerek oynandığını tespit ettik.

Köçürme oyununun bazı yönleri ile diğer Türk Zekâ Oyunları arasında ilişkiler, benzerlikler, geçişler vardır. Bu benzerlik ve geçişler, diğer oyunların kendi aralarında da mevcuttur. Bu ilişkileri Satranç ile Köçürme arasında da görebiliyoruz. Satranç’ın bir Türk oyunu olduğu düşüncemiz de Köçürme ile bulduğumuz şaşırtıcı benzerliklerinden kaynaklanmaktadır. Köçürme, diğer oyunlarımızla birlikte Satranç’ı oluşturmuştur. Abdülvahap Kara’nın bir Köçürme oyunu çeşidi olan Dokuz Kumalak oyununun çok zengin bir Türk Zekâ Oyunu olduğu görüşüne katılıyor, Satranç’la benzerliklerine bakarak da Satranç’ın atalarından biridir diyoruz.

Dünyada gördüğümüz oyun ve oyuncakların, sporların benzerini ülkemizde de görüyor ve “Biz bunu çocukluğumuzda oynardık!” diyoruz. Bunlara Golf’e dönüşen Hülü veya Lopak oyununu, Hokey’e dönüşen Köylen oyununu örnek verebiliriz. Bu oyunların, oyuncakların, yabancıların bizim ülkemizde yaptıkları gözlem ve araştırmaları sonucunda geliştirildiğini, ticarileştirildiğini kabulde beynimiz zorlanıyor. Bu yüzden bize ait oyunları başkalarının oyunları zannedip ilgilenmediğimiz de oluyor.

Köçürme oyununa gereken ilgi gösterilmeli, Köçürme oyunu mutlak bir eğitim aracı olarak kullanılmalıdır. Bunun için Türkiye’de Köçürme dernekleri ve bu derneklerin oluşturduğu birlikler kurulmalı, ulusal ve uluslararası çapta yarışmalar yapılmalıdır. Her yaş ve seviyeye hitap edecek Köçürme çeşitlerinde yapılacak yarışmaların, ayrıntılı kuralları belirlenmelidir. Kurallaştırma çalışmaları yürütülürken süratle Markalaştırma çalışmaları yapılmalıdır. Ancak araştırılmamış, ham bir alandaki markalaştırma da eksik olmaktadır. Türetilmiş Mangala bir yönüyle geleneksel bir oyunun ticarileştirilmesine iyi bir örnektir, diğer yandan alan araştırılmadan yola çıkıldığı için, satranç kadar önemli bir oyun, hatta satrancın atası olduğu bilgisi, pazarlamada değerlendirilememiştir.

Aydınlarımızca, kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olan diğer oyunlarımızla birlikte Köçürme çeşitlerinin, süratle, ustaca derlemesinde büyük yararlar vardır. Sınırlı zaman dilimlerindeki görüşmelerden aldığımız bilgilerden çıkarabildiğimiz sonuçların çok daha ötesinde şaşırtıcı güzellikler bulunabileceğini düşünüyoruz. Ayrıca okullarda Türk Çocuk Oyunlarının, Türk Zekâ oyunlarının, Köçürme’nin ve Satranç’ın ders olarak konması çok faydalı olacaktır. Bir sanal oyun olarak geliştirilmesi ise bugünün nesillerine ulaşması açısından önemlidir. Oyunun belgeselinin yapılması için yayın kurumlarımız harekete geçmelidir. Oyunların tespitini, derlemeleri süratle tamamlayıp oyunların hikâyelerini (monografilerini) çıkarmamız, geçirdiği değişimi görmemiz, müstakil kitaplar halinde yayınlamamız gerekir. Kanaatimizce oyunların tamamının türleri ve alt çeşitleri derlenmeden de bu çalışmalar sağlıklı yürümeyecektir. Bunun için derleme konusunda gönüllüler yetiştirilmelidir. Özetle, Köçürme, diğer Türk Zekâ Oyunlarıyla birlikte Satrancın öncülü, atasıdır ve bir Türk zekâ oyunudur. Satranç kadar zevkli eğitici ve eğlendirici bir oyundur. Oyunlarımızın, oyuncaklarımızın altını, üstünü sağlıklı bilgilerle doldurduğumuz zaman, markalaşma, tanıtım, pazarlama sorunlarımız da ortadan kalkacaktır.

---

[1] Büyük Türkçe Sözlük’te “Köçürme”nin isim olduğu ve göçürme işi anlamında kullanılan bir söz olduğu belirtilmektedir.

[2] Metin Türktaş. Divanı Lügat’it Türk’te Yer Alan ve XI. Yüzyılda Türkler Arasında Oynana Oyunlar, PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1999, Sayı: 5, sf. 61-65 (Besim Atalay, Divanü Lügati't-Türk tercümesi. I. cilt, Ankara 1992, s. 491)

[3] Thomas Hyde, De Ludis Orientalibus. Oxford (England) 1694, sf. 226-232.

[4] Yakında bu oyunla ilgili çalışmamız bir kitap olarak yayınlanacaktır. Köçürme ve Satrançla ilgili çalışmalarımız için ayrıca bkz: http://mangala.blogcu.com/ ve http://arslanevi.blogspot.com.tr/p/satranc.html

[5] Nurettin Arıcı. Çubuk Ağılcık Köyü (Şimdi Çubuk’un bir mahallesi olmuş.) (1940)

[6] Hane oyunu Zonguldak, Bartın, Karabük, Çorum’da aynı ad ve kurallarla, Çankırı ve Kastamonu’da benzer kurallarla oynanır.

[7] Hidayet Doğmuş, Ankara, Kazan, Uçarı Köyü (1970)

[8] Mehmet Yılmaz (Yetim Usta), Bulgaristan, Eski Cuma, Kabda Köyü (1938) (Bulgaristan’dan 1950’de Aydın Söke’ye, oradan da Ankara Etimesgut’a gelmişler. Dedesinin babası Osman Paşa’nın çavuşu imiş)

[9] Derlenmesi gerekir. Kurallar açık değildir.

[10] Zeki Baysal, Elazığ (1962)

[11] Hasan Coşkun, Mangal Oyunu, Ankara, 2003, 104 sf. ISBN 975-93860-2-X

[12] Coşkun, a.g.e. 15-16

[13] Şu son cümlede bir tutarsızlık var; çünkü bir tarafın taşı arttığında öbürü azalmaktadır. Doğrusu taşlar eşit olduğunda oyun bir el daha oynanır olabilir. (A.Küçükyıldız’ın notu)

[14] Ümit Yüksel, Polatlı (1949)

[15] Çalışkan, İsmail, Türkiye’de Dokuz Kumalak  http://mangala.blogcu.com/kazakistan-da-dokuz-kumalak-yarismasi-yapildi-6-10-haziran/5718057

[16] Hasan Yıldız. Horzumkeser Köyü Folkloru, Lisans Tezi, 1984, Sf. 272 (N. Özdemir; 114’den)

KAYNAKLAR

1.      EYÜBOĞLU, İsmet Zeki. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul, Sosyal Yayınları, 1995, 782 sf.

2.      Hyde, T. De Ludis Orientalibus. Oxford (England) 1694, 226-232.

3.      KÜÇÜKYILDIZ, Arslan. Mangala Oyunu, Aylık Karınca Kardeş Dergisi, Türk Kooperatifçilik Kurumu, 12 Kasım 2008, sf. 3-6

4.      KÜÇÜKYILDIZ, Arslan. Satranç’ın Atası Olan Türk Zekâ Oyunu; Mangala, Kültür ve Turizm Bakanlığı Günümüzde Çocuk Oyunlarında ve Oyuncaklarında Yaşanan Değişimler Sempozyumu, 9-10 Aralık 2010, Ankara / Türkiye

5.      KÜÇÜKYILDIZ, Arslan. Satrançta Don Değiştirme (Kabulgan): https://www.academia.edu/9860123/SATRAN%C3%87_VE_DON_DE%C4%9E%C4%B0%C5%9ET%C4%B0RME_KABULGAN_

6.      OĞUZ, M. Öcal, Ersoy, Petek. Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Çocuk Oyunları, Genişletilmiş 2, Baskı, Ankara, G.Ü. THBMER, 2005, 256 sf.

7.      ONUR, Bekir, GÜNEY, Neslihan (Hazl.) Türkiye’de Çocuk Oyunları, Ankara, Ankara Üniversitesi Çocuk Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2002, 554 sf.

8.      ÖZDEMİR, Nebi. Türk Çocuk Oyunları I-II, Ankara, Akçağ Yayınları, 2006 (1.c.456 sf, 2.c.560 sf.)

9.      SHOTAY, Maksat. Lavs of Togyzkumalak Game Handbook, Astana, 2006

10.  ZHELEZNYAKOV, AKHMET, S. B. Mistery of Dastarbasy Caves, Nomad-Kazakhstan No: 5, 2005

11.  MURRAY, H. J. R. Board and Table Games, London, Oxford, 1952, s. 159.